Abstrakt
Insulinooporność jest zaburzeniem metabolicznym i kluczowym elementem patogenezy chorób, takich jak cukrzyca typu 2, stłuszczeniowa choroba wątroby związana z zaburzeniami metabolicznymi (MASLD), czy miażdżyca. Czynnikami ryzyka rozwoju obniżonej wrażliwości tkanek obwodowych na insulinę są czynniki genetyczne i środowiskowe, np. nadwaga/otyłość, niewielka aktywność fizyczna, ale także przyjmowanie niektórych leków, takich jak glikokortykosteroidy, czy leki przeciwpsychotyczne.
Leki przeciwpsychotyczne (neuroleptyki) są szeroko stosowane w leczeniu różnych zaburzeń psychicznych, przede wszystkim schizofrenii i zazwyczaj taka terapia trwa całe życie. Ze względu na mechanizm działania poprzez hamowanie receptorów, m.in. serotoninowych, muskarynowych, czy histaminowych, leki przeciwpsychotyczne atypowe (drugiej generacji) powodują zaburzenia metaboliczne o różnym stopniu nasilenia, z klozapiną i olanzapiną wykazującymi najgorsze profile metaboliczne i arypiprazolem i lurazydonem o najłagodniejszych profilach. Niezależnie od potencjału rozwoju powikłań metabolicznych po zastosowaniu konkretnego leku przeciwpsychotycznego, poszukuje się u pacjentów wyjściowych predyktorów podatności na ich występowanie. Do tej pory w badaniach opisane zostały takie czynniki ryzyka jak wyższa masa ciała, płeć męska i rasa inna niż biała. Ponadto, pacjenci chorujący na schizofrenię są bardziej narażeni na rozwój insulinooporności, na co wskazują badania w populacjach z pierwszym epizodem psychozy, co wspiera hipotezę, że schizofrenia i cukrzyca mogą mieć wspólną patogenezę. Pomimo ewidentnych dowodów na zwiększone ryzyko rozwoju insulinooporności, a w konsekwencji zespołu metabolicznego i wysokiego ryzyka sercowo-naczyniowego, niewiele uwagi przywiązuje się do wczesnego rozpoznawania, profilaktyki i leczenia zaburzeń gospodarki węglowodanowej i lipidowej u pacjentów stosujących neuroleptyki. Poprawa postępowania w tym zakresie może wpływać nie tylko na ich zdrowie fizyczne, ale także przestrzeganie zaleceń lekarskich i efekty leczenia zaburzeń psychicznych.
Bibliografia
Gałecki P, Szulc A. Psychiatria. Wyd. 1 Edra Urban & Partner. Wrocław 2018.
Wichniak A, Dudek D, Heitzman J, i wsp. Redukcja ryzyka metabolicznego u chorych na schizofrenię przyjmujących leki przeciwpsychotyczne – zalecenia Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Psychiatr Pol 2019; 53(6):1191-1218. DOI:10.12740/PP/113222.
Dayabandara M, Hanwella R, Ratnatunga S, et al. Antipsychotic-associated weight gain: management strategies and impact on treatment adherence. Neuropsychiatr Dis Treat 2017; 13:2231-2241. DOI:org/10.2147/NDT.S113099.
Pillinger T, McCutcheon RA, Vano L, et al. Comparative effects of 18 antipsychotics on metabolic function in patients with schizophrenia, predictors of metabolic dysregulation, and association with psychopathology: a systematic review and network meta-analysis. Lancet Psychiatry 2020; 7(1):64-77. DOI:10.1016/S2215‒0366(19)30416-X.
Kosmalski M, Różycka-Kosmalska M, Basiak M, et al. Diagnosis and management of hyperglycaemia in patients treated with antipsychotic drugs. Endokrynol Pol 2022; 73(5):872-884. DOI:10.5603/EP.a2022.0071.
Pillinger T, Beck K, Gobjila C, et al. Impaired glucose homeostasis in first-episode schizophrenia: a systematic review and meta-analysis. JAMA Psychiatry 2017; 74(3):261-269. DOI:10.1001/jamapsychiatry.2016.3803.
Vargas E, Joy NV, Carrillo Sepulveda MA. Biochemistry, Insulin Metabolic Effects. StatPearls Publishing; 2025. Web sites: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK525983/.
Lee SH, Park SY, Choi CS. Insulin resistance: from mechanisms to therapeutic strategies. Diabetes Metab J 2022; 46(1):15-37. DOI:10.4093/dmj.2021.0280.
Rahman MS, Hossain KS, Das S, et al. Role of insulin in health and disease: an update. Int J Mol Sci 2021; 22(12):6403. DOI:10.3390/ijms22126403.
Petersen MC, Shulman GI. Mechanisms of insulin action and insulin resistance. Physiol Rev 2018; 98(4):2133-2223. DOI:10.1152/physrev.00063.2017.
White MF, Kahn CR. Insulin action at a molecular level – 100 years of progress. Mol Metab 2021; 52:101304. DOI:10.1016/j.molmet.2021.101304.
Dobrowolski P, Prejbisz A, Kuryłowicz A, i wsp. Zespół metaboliczny – nowa definicja i postępowanie w praktyce. Stanowisko PTNT, PTLO, PTL, PTH, PTMR, PTMSŻ, Sekcji Prewencji i Epidemiologii PTK, "Klubu 30" PTK oraz Sekcji Chirurgii Metabolicznej i Bariatrycznej TChP. Nadciśnienie Tętnicze Prakt 2022; 8(2):47-72.
Li M, Chi X, Wang Y, et al. Trends in insulin resistance: insights into mechanisms and therapeutic strategy. Signal Transduct Target Ther 2022;7:216. DOI:10.1038/s41392‒022‒01073‒0.
Freeman AM, Acevedo LA, Pennings N. Insulin Resistance. StatPearls Publishing 2025. Web sites: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK507839/.
van Winkel R, De Hert M, Wampers M, et al. Major changes in glucose metabolism, including new-onset diabetes, within 3 months after initiation of or switch to atypical antipsychotic medication in patients with schizophrenia and schizoaffective disorder. J Clin Psychiatry 2008; 69(3):472-479. DOI:10.4088/jcp.v69n0320.
Ballon JS, Pajvani UB, Mayer LE, et al. Pathophysiology of drug induced weight and metabolic effects: findings from an RCT in healthy volunteers treated with olanzapine, iloperidone, or placebo. J Psychopharmacol 2018; 32(5):533-540. DOI:10.1177/0269881118754708.
Hahn MK, Wolever TM, Arenovich T, et al. Acute effects of single-dose olanzapine on metabolic, endocrine, and inflammatory markers in healthy controls. J Clin Psychopharmacol 2013; 33(6):740-746. DOI:10.1097/JCP.0b013e31829e8333.
Teff KL, Rickels MR, Grudziak J, et al. Antipsychotic-induced insulin resistance and postprandial hormonal dysregulation independent of weight gain or psychiatric disease. Diabetes 2013; 62(9), 3232-3240. DOI:10.2337/db13‒0430.
Boucher J, Kleinridders A, Kahn CR. Insulin receptor signaling in normal and insulin-resistant states. Cold Spring Harb Perspect Biol 2014; 6(1):a009191. DOI:10.1101/cshperspect.a009191.
Chen J, Huang XF, Shao R, et al. Molecular mechanisms of antipsychotic drug-induced diabetes. Front Neurosci 2017; 11:643. DOI:10.3389/fnins.2017.00643.
Engl J, Laimer M, Niederwanger A, et al. Olanzapine impairs glycogen synthesis and insulin signaling in L6 skeletal muscle cells. Mol Psychiatry 2005; 10(12):1089-1096. DOI:10.1038/sj.mp.4001729.
Panariello F, Perruolo G, Cassese A, et al. Clozapine impairs insulin action by up-regulating Akt phosphorylation and Ped/Pea-15 protein abundance. J Cell Physiol 2012; 227(4):1485-1492. DOI:10.1002/jcp.22864.
Bushe CJ, Slooff CJ, Haddad PM, et al. Weight change from 3-year observational data: findings from the worldwide schizophrenia outpatient health outcomes database. J Clin Psychiatry 2012; 73(6):e749. DOI:10.4088/JCP.11m07246.
Sudar FP Zekerallah SS, Paulzen M, et al. Unraveling antipsychotic induced weight gain in schizophrenia – A proof-of-concept study exploring the impact of the cumulative historical occupancy of different receptors by antipsychotics. Psychiatry Res 2025; 348, 116452. DOI:org/10.1016/j.psychres.2025.116452.
Na J, Park BS, Jang D, et al. Distinct Firing Activities of the Hypothalamic Arcuate Nucleus Neurons to Appetite Hormones. Int J Mol Sci 2022; 23(5):2609. DOI:org/10.3390/ijms23052609.
Mukherjee S, Skrede S, Milbank E, et al. Understanding the Effects of Antipsychotics on Appetite Control. Front Nutr 2022; 8:815456. DOI:10.3389/fnut.2021.815456.
Carnovale C, Lucenteforte E, Battini V, et al. Association between the glyco-metabolic adverse effects of antipsychotic drugs and their chemical and pharmacological profile: a network meta-analysis and regression. Psychol Med 2022; 52(10):3768-3780. DOI:10.1017/S0033291721000180.
Gautam D, Gavrilova O, Jeon J, et al. Beneficial metabolic effects of M3 muscarinic acetylcholine receptor deficiency. Cell Metab 2006 Nov; 4(5):363-75. DOI:10.1016/j.cmet.2006.09.008.
Wallace TJ, Zai CC, Brandl EJ, Müller DJ. Role of 5-HT(2C) receptor gene variants in antipsychotic-induced weight gain. Pharmgenomics Pers Med 2011; 4:83-93. DOI: 10.2147/PGPM.S11866.
Müller DJ, Zai CC, Sicard M, Remington E, et al. Systematic analysis of dopamine receptor genes (DRD1-DRD5) in antipsychotic-induced weight gain. Pharmacogenomics J. 2012; 12(2):156-64. DOI:10.1038/tpj.2010.65.
Galic S, Oakhill JS, Steinberg GR, et al. Adipose tissue as an endocrine organ. Mol Cell Endocrinol 2010, 316(2): 129-139. DOI:10.1016/j.mce.2009.08.018.
Fryk E, Olausson J, Mossberg K, et al. Hyperinsulinemia and insulin resistance in the obese may develop as part of a homeostatic response to elevated free fatty acids: a mechanistic case-control and a population-based cohort study. EBioMedicine 2021; 65:103264. DOI:10.1016/j.ebiom.2021.103264.
Verma S, Hussain ME. Obesity and diabetes: an update. Diabetes Metab Syndr 2017; 11(Suppl 1):73-79. DOI:10.1016/j.dsx.2016.06.017.
Davey K, Cotter P, O’Sullivan O, et al. Antipsychotics and the gut microbiome: olanzapine-induced metabolic dysfunction is attenuated by antibiotic administration in the rat. Transl Psychiatry 2013; 3:e309. DOI:10.1038/tp.2013.83.
Maier L, Pruteanu M, Kuhn M, et al. Extensive impact of non-antibiotic drugs on human gut bacteria. Nature 2018, 555:623-8. DOI:10.1038/nature25979.
Weston-Green K, Huang XF, Deng C. Second generation antipsychotic-induced type 2 diabetes: a role for the muscarinic M3 receptor. CNS Drugs 2013; 27(12):1069-1080. DOI:10.1007/s40263‒013‒0115‒5.
Ozasa R, Okada T, Nadanaka S, et al. The antipsychotic olanzapine induces apoptosis in insulin-secreting pancreatic β cells by blocking PERK-mediated translational attenuation. Cell Struct Funct 2013; 38(2):183-195. DOI:10.1247/csf.13012.
Perry BI, McIntosh G, Weich S, et al. The association between first-episode psychosis and abnormal glycaemic control: systematic review and meta-analysis. Lancet Psychiatry 2016; 3(11):1049-1058. DOI:10.1016/S2215-0366(16)30262-0.
Yang W, Zheng L, Zheng B, et al. A meta-analysis of abnormal glucose metabolism in first-episode drug-naive schizophrenia. Psychiatr Danub 2020; 32(1):46-54. DOI:10.24869/psyd.2020.46.
Petrikis P, Tigas S, Tzallas AT, et al. Parameters of glucose and lipid metabolism at the fasted state in drug-naïve first-episode patients with psychosis: evidence for insulin resistance. Psychiatry Res 2015; 229(3):901-904. DOI:10.1016/j.psychres.2015.07.041.
Drexhage RC, Knijff EM, Padmos RC, et al. The mononuclear phagocyte system and its cytokine inflammatory networks in schizophrenia and bipolar disorder. Expert Rev Neurother 2010; 10:59-76. DOI:10.1586/ern.09.144.
Marcinowicz P, Więdłocha M, Zborowska N, et al. A meta-analysis of the influence of antipsychotics on cytokines levels in first episode psychosis. J Clin Med 2021; 10(11):2488. DOI:10.3390/jcm10112488.
Ouabbou S, He Y, Butler K, et al. Inflammation in mental disorders: is the microbiota the missing link? Neurosci Bull 2020; 36(9):1071-1084. DOI:10.1007/s12264-020-00535-1.
Schwarz E, Steiner J, Guest PC, et al. Investigation of molecular serum profiles associated with predisposition to antipsychotic-induced weight gain. World J Biol Psychiatry 2015; 16(1):22-30. DOI:10.3109/15622975.2014.911298.
Kosmas CE, Sourlas A, Oikonomakis K, et al. Biomarkers of insulin sensitivity/resistance. J Int Med Res 2024; 52(10):1285550. DOI:10.1177/03000605241285550.
Steiner J, Berger M, Guest PC, et al. Assessment of insulin resistance among drug-naive patients with first-episode schizophrenia in the context of hormonal stress axis activation. JAMA Psychiatry 2017; 74(9):968. DOI:10.1001/jamapsychiatry.2017.1983.
Lin C, Chen K, Zhang R, et al. The prevalence, risk factors, and clinical characteristics of insulin resistance in Chinese patients with schizophrenia. Compr Psychiatry 2020; 96:152145. DOI:10.1016/j.comppsych.2019.152145.
Guina J, Roy S, Gupta A, et al. Oral glucose tolerance test performance in olanzapine-treated schizophrenia-spectrum patients is predicted by BMI and triglycerides but not olanzapine dose or duration. Hum Psychopharmacol 2017 Jul; 32(4). DOI:10.1002/hup.2604. Epub 2017 Jun 1. PMID: 28573760.
Yang Y, Ning X, Wang X, et al. Triglyceride/glucose index is a reliable predictor of insulin resistance in schizophrenia. Schizophr Res 2020;223:366-367. DOI:10.1016/j.schres.2020.07.005.
Chen VC, Chen CH, Chiu YH, et al. Leptin/adiponectin ratio as a potential biomarker for metabolic syndrome in patients with schizophrenia. Psychoneuroendocrinology 2018; 92:34-40. DOI:10.1016/j.psyneuen.2018.03.021.
Yuan X, Yang Q, Yao Y, et al. Role of HOMA-IR and IL-6 as screening markers for the metabolic syndrome in patients with chronic schizophrenia: a psychiatric hospital-based cross-sectional study. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 2024; 274(5):1063-1070. DOI:10.1007/s00406-023-01618-6.
Fond G, Lançon C, Auquier P, et al. C-reactive protein as a peripheral biomarker in schizophrenia. An updated systematic review. Front Psychiatry 2018; 9:392. DOI:10.3389/fpsyt.2018.00392.
Mangurian C, Schillinger D, Newcomer JW, et al. Diabetes screening among antipsychotic-treated adults with severe mental illness in an integrated delivery system: a retrospective cohort study. J Gen Intern Med 2018; 33(1):79-86. DOI:10.1007/s11606-017-4205-9.
Cederholm J, Zethelius B. SPISE and other fasting indexes of insulin resistance: risks of coronary heart disease or type 2 diabetes. Comparative cross-sectional and longitudinal aspects. Ups J Med Sci 2019; 124(4):265-272. DOI:10.1080/03009734.2019.1680583.
Sasaki N, Ueno Y, Higashi Y. Indicators of insulin resistance in clinical practice. Hypertens Res 47; 978-980 (2024). https://doi.org/10.1038/s41440-023-01566-7.
Zhuo C, Zhang Q, Wang L, et al. Insulin resistance/diabetes and schizophrenia: potential shared genetic factors and implications for better management of patients with schizophrenia. CNS Drugs 2024; 38(1):33-44. DOI:10.1007/s40263-023-01057-w.
Carolan A, Hynes-Ryan C, Agarwal SM, et al. Metformin for the prevention of antipsychotic-induced weight gain: guideline development and consensus validation. Schizophr Bull 2024:sbae205. DOI:10.1093/schbul/sbae205.
Agarwal SM, Panda R, Costa-Dookhan KA, et al. Metformin for early comorbid glucose dysregulation and schizophrenia spectrum disorders: a pilot double-blind randomized clinical trial. Transl Psychiatry 2021; 11(1):219. DOI:10.1038/s41398-021-01338-2.
Wang LJ, Ree SC, Huang YS, et al. Adjunctive effects of aripiprazole on metabolic profiles: comparison of patients treated with olanzapine to patients treated with other atypical antipsychotic drugs. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 2013; 40:260-266. DOI:10.1016/j.pnpbp.2012.10.010.
Gupta B, Chee KS, Neo LQ, et al. Effect of aripiprazole as an adjunct to atypical antipsychotics on weight and metabolic profile: a 12-week open-label trial. Ther Adv Psychopharmacol 2021;11:20451253211046765. DOI:10.1177/20451253211046765.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.